Zaburzenie opozycyjno-buntownicze (ODD)

Zaburzenie opozycyjno-buntownicze (ODD) charakteryzuje się utrwalonym wzorcem negatywistycznego, wrogiego, buntowniczego, prowokacyjnego i niszczycielskiego zachowania. Dzieci z ODD są niechętne do współpracy. Zachowania te odnoszą się zarówno do rodziców, jak i rówieśników oraz nauczycieli. Osoby zmagające się z ODD mogą mierzyć się także z niskim progiem tolerancji frustracji oraz brakiem kontroli emocjonalnej. Zachowania te utrzymują się przez okres co najmniej sześciu miesięcy. Zaburzenia opozycjno-buntownicze (ODD) diagnozuje się najczęściej w dzieciństwie. Zachowania ODD ujawniają się ok. 6 roku życia, następie ok. 9 roku życia pojawiają się zaburzenia zachowania. Zaburzenia opozycyjno-buntownicze występują częściej u chłopców niż u dziewcząt. Jednakże dziewczynki częściej stosują agresję werbalną, a nie fizyczną, jak chłopcy. Ponadto zaburzenia te występują częściej u dzieci z gospodarstw domowych o niskich dochodach. Według badań epidemiologicznych występuje wzrost częstości występowania zaburzeń opozycyjno-buntowniczych wraz z wiekiem dzieci. Według badań Davida P. Farmigtona 49% agresywnych ośmio- i dziesięcioletnich chłopców w wieku 32 lat nadal przejawia podobne zachowania. Ponadto występuje zależność zaburzeń zachowania i osobowości antyspołecznej u 40% chłopców i 35% dziewcząt. 

Natomiast rodzice dzieci z OCD często zmagają się z problemami wychowawczymi, frustracją, niepokojem i zdenerwowaniem.

Jakie są przyczyny zaburzeń opozycyjno-buntowniczych?

Ciężko jest ustalić bezpośrednią przyczynę występowania ODD, jednakże za przyczyny dodatkowe uznaje się:

  • Czynniki genetyczne (neurobiologiczne różnice funkcjonowania nerwów i mózgu, usposobienie, temperament),
  • Czynniki środowiskowe (problemy rodzicielskie).

Jakie zachowania świadczą o występowaniu zaburzeń opozycyjno-buntowniczych?

W celu zdiagnozowania zaburzenia powinno zostać stwierdzone występowanie przynajmniej czterech z takich objawów jak:

  • Częsta utrata panowania nad sobą,
  • Częste kłótnie z rodzicami,
  • Częste buntowanie się lub nieprzestrzeganie wymagań wyznaczanych przez dorosłych,
  • Częste rozmyślne dokuczanie innym, 
  • Częste obwinianie się za własne błędy lub niewłaściwe zachowanie,
  • Częste przewrażliwienie lub drażliwość wobec innych,
  • Często pojawiająca się gniewność lub rozżalenie,
  • Częste pojawiająca się złośliwość lub mściwość.

Zaburzenie opozycyjno-buntownicze jest nie tylko związane z takimi konsekwencjami jak słabe wyniki w szkole i pracy, zachowania aspołeczne, problemy z kontrolą impulsów, problemy z prawem, używanie substancji psychoaktywnych i samobójstwo, ale też prowadzą do współwystępowania innych zaburzeń. Osoby zmagające się z ODD, mogą także cierpieć na zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD), zaburzenia zachowania, depresję, lęki, zaburzenia uczenia się i komunikacji. Leczenie zaburzeń współwystępujących może złagodzić objawy ODD.

Leczenie zaburzenia opozycyjno-buntowniczego (ODD)

Istotną rolę w leczeniu odgrywają m.in. profilaktyka, psychoedukacja oraz treningi dla rodziców, podczas których rodzice uczą się wytrwałości, konsekwencji oraz stosowania technik behawioralnych. Ponadto pomóc w leczeniu zaburzenia opozycyjno-buntowniczego (ODD) może wczesna prewencja polegająca na wdrażaniu przez szkoły i przedszkola programów dla dzieci agresywnych lub sprawiających trudności wychowawcze. Może się to przyczynić do regresji objawów zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, a także zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia poważnych konsekwencji. W niektórych przypadkach może być także konieczna terapia indywidualna. Natomiast w przypadku konfliktów rówieśniczych, czy utrudnionej komunikacji z innymi, pomocna okazuje się terapia grupowa umiejętności społecznych. Badania wykazują także skuteczność terapii interakcji rodzic-dziecko (PCIT). W przypadkach, kiedy zaburzenia opozycyjno-buntownicze występują z ADHD, depresją, zaburzeniami lękowymi, specyficznymi trudnościami szkolnymi oraz z nadużywaniem substancji psychoaktywnych zaleca się także farmakoterapię.

Pomocny przy zaburzeniach opozycyjno-buntowniczych może być Trening Zastępowania Agresji (TZA). Jest to cykl zajęć prowadzony w oparciu o metodę Arnolda Goldsteina. Pomaga dzieciom w opanowaniu złości, kontroli gniewu, poznania alternatyw dla zachowań agresywnych.

Terapia zastępowania agresji obejmuje:

  • Trening Umiejętności Społecznych – obszar zachowania,
  • Trening Kontrolowania Złości – obszar emocji,
  • Trening Wnioskowania Moralnego – obszar wartości.

Trening zastępowania agresji (TZA) może nie tylko pomóc dzieciom ze złością, ale także wspierać w budowaniu kompetencji społecznych. Dlatego ważne jest, aby nauczyciele, wychowawcy, pedagodzy i psycholodzy znali skuteczne metody pracy nad agresją.

Trening zastępowania agresji polega na poznaniu prawidłowych zachowań, odegraniu ról modelujących takie zachowania, otrzymaniu informacji zwrotnych oraz zachęceniu do utrwalenia w praktyce zdobytych umiejętności. Ponadto uczy identyfikacji wyzwalaczy złości, rozpoznawania sygnałów złości oraz stosowania reduktorów.

Źródła: 

Piskor-Świerad, B. (2014). Wykorzystanie elementów Treningu Zastępowania Agresji w terapii chłopca z zaburzeniami zachowania I emocji oraz ADHD. Psychoterapia, 1(168), 47-57.

Arakelyan, H., S. (2020). Oppositional Defiant Disorder.

Cygan, B. K. (2021). Zaburzenia zachowania u dzieci i ich osobowościowe konsekwencje. Lubelski Rocznik Pedagogiczny, 40(4), 291-308.

Gomola, A., & Orlińska, A. (2022). Zaburzenia z deficytem uwagi i nadaktywnością a proces resocjalizacji. Londyn 2022, 41.

Hamilton SS, Armando J. Oppositional defiant disorder. Am Fam Physician. 2008 Oct 1;78(7):861-6. PMID: 18841736.