Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (w skrócie ADHD) oraz zaburzenie deficytu uwagi (ADD) to przewlekłe stany neurobiologiczne, które należą dziś do jednych z najczęściej diagnozowanych zaburzeń neuropsychologicznych.
ADHD obejmuje symptomy takie jak trudności z uwagą, nadmierna impulsywność oraz hiperaktywność, natomiast ADD jest formą ADHD bez składowej hiperaktywności. Podział na ADHD i ADD jest szczególnie istotny w kontekście diagnozy dzieci i młodzieży. Dzieci z ADHD mogą wykazywać wyraźne objawy, takie jak niepokój ruchowy, przerywanie rozmów i trudności w utrzymaniu uwagi, podczas gdy dzieci z ADD mogą być bardziej wycofane, roztargnione i unikać sytuacji wymagających długotrwałej koncentracji. Te subtelne różnice w prezentacji objawów mogą prowadzić do niedodiagnozowania ADD, szczególnie w przypadku dziewczynek. Choć oba zaburzenia dotyczą podobnych mechanizmów neurobiologicznych, ich manifestacja i wpływ na codzienne życie mogą się znacząco różnić, szczególnie gdy mamy do czynienia z dziećmi i młodzieżą. Ponadto charakterystyka objawów ADHD może być odmienna również w zależności od wieku, płci oraz środowiska pacjenta.
ADHD u dzieci
Trudności z koncentracją uwagi - Dzieci z ADHD mają problemy z utrzymaniem uwagi na zadaniach, zabawach, często się rozpraszają, mają trudności z organizacją zadań i czynności, unikają zadań wymagających dłuższego skupienia uwagi.
Nadruchliwość - Charakteryzuje się nadmierną aktywnością ruchową, wierceniem się, trudnościami z usiedzeniem w miejscu, bieganiem w nieodpowiednich sytuacjach.
Impulsywność - Dzieci z ADHD często działają pod wpływem impulsu, przerywają innym, mają trudności z czekaniem na swoją kolej, podejmują ryzykowne działania bez zastanowienia.
Inne objawy - Częste gubienie rzeczy, zapominanie o codziennych obowiązkach, trudności w nauce i relacjach z rówieśnikami.
ADHD u młodzieży
Trudności z koncentracją uwagi - Podobnie jak u dzieci, występują problemy z koncentracją, organizacją, planowaniem i wykonywaniem zadań, co może negatywnie wpływać na wyniki w nauce.
Nadruchliwość - U młodzieży nadruchliwość może być mniej widoczna niż u dzieci, często objawia się jako wewnętrzny niepokój, czy trudności z relaksowaniem się.
Impulsywność - Może prowadzić do ryzykownych zachowań, eksperymentowania z używkami, a także problemów w relacjach interpersonalnych.
Problemy emocjonalne - Często występują wahania nastroju, drażliwość, niska samoocena oraz trudności z radzeniem sobie ze stresem.
Globalna częstość występowania ADHD u dzieci i młodzieży wynosi od 5% do 7%, przy czym objawy mogą wpływać na jakość życia oraz relacje społeczne i edukacyjne. Zgodnie z badaniami epidemiologicznymi, ADHD częściej diagnozuje się u chłopców niż u dziewczynek, z przewagą od 2:1 do 4:1. Ta dysproporcja może wynikać z różnic w ekspresji objawów oraz uprzedzeń diagnostycznych.
Różnice między płciami u dzieci i młodzieży
Chłopców z ADHD częściej charakteryzują objawy z zakresu hiperaktywności i impulsywności, takie jak niepokój ruchowy, przerywanie innym w rozmowach oraz trudność w utrzymaniu uwagi podczas wykonywania zadań. Dziewczynki natomiast częściej przejawiają symptomy deficytu uwagi, takie jak roztargnienie, trudność w organizacji i unikanie zadań wymagających wysiłku umysłowego. Dziewczynki również częściej rozwijają strategie kompensacyjne (m.in. perfekcjonizm), co może maskować objawy i utrudniać diagnozę.
ADHD u dorosłych
Chociaż ADHD tradycyjnie uważa się za zaburzenie wieku dziecięcego, szacuje się, że objawy utrzymują się u około 60–65% osób dorosłych, które miały zdiagnozowane ADHD w dzieciństwie. Globalna częstość występowania ADHD u dorosłych wynosi około 2,5%. Objawy hiperaktywności zmniejszają się z wiekiem, natomiast deficyty uwagi, impulsywność i problemy z organizacją utrzymują się i mogą wpływać na funkcjonowanie w pracy, relacje społeczne oraz zarządzanie codziennymi obowiązkami.
Dorośli
Trudności z koncentracją uwagi – Dorośli z ADHD najczęściej miewają problemy z organizacją, planowaniem, dotrzymywaniem terminów oraz skupieniem uwagi na zadaniach, co może wpływać na pracę zawodową i życie osobiste.
Niepokój wewnętrzny - Uczucie ciągłego napięcia, trudności z relaksowaniem się, gonitwa myśli.
Impulsywność - Może objawiać się podejmowaniem pochopnych decyzji, problemami finansowymi, a także trudnościami w utrzymywaniu stabilnych relacji interpersonalnych.
Problemy emocjonalne - Dorośli często mają wahania nastroju, drażliwość, trudności z radzeniem sobie ze stresem oraz niską samoocenę.
Współwystępowanie z innymi zaburzeniami - U dorosłych z ADHD częściej występują inne zaburzenia psychiczne, takie jak depresja, zaburzenia lękowe, uzależnienia.
Różnice płciowe w ADHD u dorosłych
Kobiety z ADHD częściej zgłaszają problemy związane z pamięcią roboczą, organizacją czasu oraz niskim poczuciem własnej wartości. W przeciwieństwie do mężczyzn, u kobiet ADHD często współwystępuje z zaburzeniami lękowymi i depresyjnymi, co dodatkowo komplikuje proces diagnostyczny i terapeutyczny. Mężczyźni natomiast są bardziej narażeni na zachowania ryzykowne i problemy z kontrolą impulsywności.
Diagnoza i leczenie
Diagnoza ADHD wymaga kompleksowej oceny klinicznej, obejmującej wywiad, obserwację oraz zastosowanie standaryzowanych narzędzi diagnostycznych. Terapia ADHD zazwyczaj łączy farmakoterapię z psychoterapią, w tym terapią poznawczo-behawioralną. Ważne jest również dostosowanie podejścia terapeutycznego do indywidualnych potrzeb pacjenta oraz wspieranie rodziny pacjenta w procesie leczenia. Jak podkreślają badania w łagodzeniu objawów ADHD równie istotna jak terapia jest zmiana stylu życia, m.in. regularna aktywność fizyczna, zdrowa dieta oraz dbałość o sen.
ADHD jest zaburzeniem o różnorodnych przyczynach i odmiennych objawach w zależności od wieku i płci. Znaczący wpływ na rozwój zaburzenia mają zarówno czynniki genetyczne i środowiskowe, a zrozumienie ich wpływu jest kluczowe dla skutecznej diagnozy i leczenia. Ponadto ważne jest, aby pamiętać, że ADHD nie jest „wymysłem” ani „brakiem wychowania”, ale realnym zaburzeniem, które wymaga profesjonalnej pomocy. Zarówno rozwój badań nad neurobiologią ADHD oraz poprawa dostępności leczenia mogą przyczynić się do poprawy jakości życia pacjentów oraz ich rodzin.
Anna Sobieralska
Bibliografia
Arnold, L. E. (2020). Sex differences in ADHD: Intersectionality with comorbidities and hormonal changes. Current Psychiatry Reports, 22(8), 36. doi:10.1007/s11920-020-1144-6
Biederman, J., & Faraone, S. V. (2005). Attention-deficit hyperactivity disorder. The Lancet, 366(9481), 237-248. doi:10.1016/S0140-6736(05)66915-2
Caye, A., Swanson, J. M., Thapar, A., et al. (2019). Life expectancy at age 20 in ADHD. Journal of Attention Disorders, 23(10), 907-916. doi:10.1177/1087054718824095
Gaub, M., & Carlson, C. L. (1997). Gender differences in ADHD: A meta-analysis and critical review. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36(8), 1036-1045. doi:10.1097/00004583-199708000-00011
Hoogman, M., Bralten, J., Hibar, D. P., et al. (2019). Subcortical brain volume differences in participants with attention deficit hyperactivity disorder in children and adults. The Lancet Psychiatry, 4(4), 310-319. doi:10.1016/S2215-0366(17)30049-4
Kooij, J. J. S., Bejerot, S., Blackwell, A., et al. (2010). European consensus statement on diagnosis and treatment of adult ADHD. BMC Psychiatry, 10(1), 67. doi:10.1186/1471-244X-10-67
Matte, B., Rohde, L. A., & Grevet, E. H. (2022). ADHD in women: Gender differences in diagnosis and treatment. Clinical Psychology Review, 91(6), 102105. doi:10.1016/j.cpr.2022.102105
Polanczyk, G., de Lima, M. S., Horta, B. L., et al. (2015). The worldwide prevalence of ADHD: A systematic review and metaregression analysis. American Journal of Psychiatry, 164(6), 942-948. doi:10.1176/appi.ajp.2007.07061082
Quinn, P. O., & Madhoo, M. (2014). A review of attention-deficit/hyperactivity disorder in women and girls: Uncovering this hidden diagnosis. Primary Care Companion for CNS Disorders, 16(3). doi:10.4088/PCC.13r01596
Ramtekkar, U., Reiersen, A., Todorov, A., & Todd, R. D. (2017). Sex and age differences in attention-deficit/hyperactivity disorder symptoms and diagnoses. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 49(3), 217-228. doi:10.1016/j.jaac.2009.11.011