Autyzm jest zaburzeniem neurorozwojowym (związanym z nieprawidłowym rozwojem i funkcjonowaniem mózgu) wywołanym czynnikami biologicznymi. Istotną rolę w jego powstawaniu odgrywa podatność genetyczna oraz wiele czynników środowiskowych (głównie biochemicznych), jak np. przebieg ciąży i porodu, zaawansowany wiek matki (rzadziej ojca), wcześniactwo, niską wagę urodzeniową, itp. Dotychczas nie został wykryty „gen autyzmu” i przypuszczalnie do powstania zaburzeń ze spektrum autyzmu dochodzi w wyniku interakcji co najmniej kilku (a nawet kilkunastu) genów.
W jakich obszarach objawia się autyzm?
Główne obszary, w których ujawniają się podstawowe dla autyzmu nieprawidłowości to ograniczona zdolność tworzenia relacji z innymi ludźmi oraz uczestniczenia w interakcjach społecznych, zaburzona umiejętność komunikowania się, a także dostrzegalny w zachowaniu schematyzm, ograniczony repertuar aktywności i zainteresowań połączony z brakiem wyobraźni (WHO, 2002). Autyzm u każdej osoby wygląda nieco inaczej, a związane z nim trudności przyjmują różne postaci i mają zróżnicowane nasilenie – od lekkich (w niewielkim stopniu wykraczających poza prawidłowe funkcjonowanie) po bardzo głębokie zaburzenia, w znacznym stopniu wpływające na codzienne funkcjonowanie osoby oraz jej otoczenia. W ostatnich latach w wielu krajach na świecie notuje się istotny wzrost liczby osób, u których został zdiagnozowany autyzm. Przyczyny tego zjawiska są złożone i wynikają m. in. ze zmian w sposobie definiowania autyzmu oraz włączenia w zakres autystycznego spektrum stosunkowo lekkich zaburzeń.
Jakie są objawy autyzmu?
Główne objawy autyzmu w zakresie interakcji społecznych to ograniczone zainteresowanie innymi ludźmi, trudności w nawiązywaniu kontaktu (w tym inicjowaniu zabawy), brak lub obniżone zainteresowanie zabawami społecznymi (np. zabawa w chowanego), brak właściwych reakcji na bodźce społeczne (np. na własne imię), brak czerpania radości z bycia z innymi, trudności w naśladowaniu zachowań innych osób, ograniczone reagowanie na zainteresowanie i pochwały, trudności w uczestniczeniu w naprzemiennych grach i zabawach (np. rzucanie do siebie piłki, puszczanie do siebie nawzajem auta). Trudności dzieci z autyzmem w zakresie komunikowania się dotyczą rozumienia funkcji komunikacji, podzielania wspólnego pola uwagi (podążania za wzrokiem innej osoby, szukanie jej spojrzenia) i wskazywania, niewerbalnych sygnałów komunikacyjnych (np. gestów, mimiki podtrzymującej komunikację), komunikowania własnych potrzeb, rozumienia naprzemienności w interakcji, organizowania informacji w sposób zrozumiały dla rozmówcy, komunikowania się w celu podzielania zainteresowań.
W zakresie sztywnych wzorców zachowania, zainteresowań i aktywności można wyróżnić niechęć do zmian, przywiązanie do stałych schematów działania, zabawa schematyczna, wąskie zainteresowania i manieryzmy ruchowe. Często diagnozie zaburzeń ze spektrum autyzmu towarzyszą również nieprawidłowości w przetwarzaniu bodźców sensorycznych, np. w zakresie dotyku, słuchu, zapachu, wzroku, zmysłu równowagi czy czucia głębokiego (czucia sygnałów pochodzących z ciała, np. z mięśni, stawów, organów wewnętrznych). Osoby autystyczne mają też trudności z tzw. teorią umysłu, co oznacza, że często nie umieją wyobrazić sobie myśli, przeżyć, pragnień drugiej osoby. Trudności te znacząco wpływają na tworzenie relacji oraz umiejętność komunikowania się z innymi.
Autyzm u małych dzieci – charakterystyczne objawy
U małych dzieci z autyzmem (przed trzecim rokiem życia) najbardziej zauważalne są trudności w zakresie rozwoju społecznego, komunikacji oraz odbiorze i przetwarzaniu bodźców sensorycznych. U dzieci przed ukończeniem piątego roku życia można zaobserwować szereg zachowań, które powinny skłonić rodziców i opiekunów do przyjrzenia się dziecku pod kątem możliwości występowania u niego zaburzeń ze spektrum autyzmu.
Objawy autyzmu w obszarze relacji społecznych
W zakresie relacji społecznych niepokojącymi zachowaniami mogą być brak domagania się brania na ręce i przytulania (w okresie niemowlęcym), brak adekwatnych reakcji emocjonalnych na emocje innych osób, brak dążenia do relacji z innymi dziećmi lub trudności z takimi relacjami, trudności z rozpoczęciem i podtrzymywaniem kontaktu, tendencja do wycofywania się z niego. Dzieci, u których podejrzewa się autyzm, wolą spędzać czas samotnie i nie dzielą się swoimi zainteresowaniami z innymi, mają kłopoty z nawiązywaniem i utrzymywaniem kontaktu wzrokowego w relacji, a także tendencję do traktowania ludzi jak przedmiotów. Dziecko nie naśladuje innych osób spontanicznie, ma kłopot z czynnością naśladowania także zachęcane do niej, a także nie bawi się w zabawy interakcyjne typu „a ku ku”, „berek”, „chowanego”.
Objawy autyzmu w zakresie komunikacji
W zakresie komunikowania się trudności dzieci z diagnozą autyzmu przejawiają się w słabo rozwiniętej umiejętności wskazywania różnych rzeczy, a także braku gestów komunikacyjnych (np. „pa pa”). Dziecko słabo gaworzy, nie podąża wzrokiem w kierunku, w którym patrzą inni, nie wokalizuje i nie reaguje na swoje imię. Ma opóźniony rozwój mowy – nie wypowiada pojedynczych słów w wieku szesnastu miesięcy. Dziecko ma tendencje do powtarzania zapamiętanych słów, fraz, np. z bajek, reklam telewizyjnych. Mówi o sobie często jak o kimś obcym, np. w trzeciej osobie („Janek chce jeść”). Ma ubogą mimikę, czasem nieadekwatną do sytuacji. Mówi najczęściej o tematach, które go interesują i pochłaniają. Zdarza się, że chętniej komunikuje się gestami niż słowami.
Spektrum autyzmu – wrażliwość na bodźce i zachowania w zabawie
Dzieci ze spektrum autyzmu są zazwyczaj bardzo wrażliwe lub mało wrażliwe na bodźce sensoryczne. Mogą mieć obniżoną lub podwyższoną reakcję na ból. Zwykle bardzo źle znoszą hałas i nadmierną stymulację dotykową (a czasami z kolei nadmiernie do niej dążą). Bywają agresywne wobec siebie lub innych osób. Miewają napady niepokoju bez wyraźnej przyczyny, trudno je wyciszyć. Często nie reagują nawet na proste prośby, polecenia.
W zabawie dzieci z cechami autyzmu rzadko uruchamiają wyobraźnię. Rzadko również spontanicznie naśladują działanie innych ludzi. Lubią zabawę samotną, często opartą na powtarzaniu wybranych czynności wiele razy, bez wyraźnego celu. Często wykorzystują zabawki w nietypowy sposób, sprawiają wrażenie, że nie umieją się nimi bawić. Są mocno przywiązane do niektórych przedmiotów. Często maja krótki czas koncentracji uwagi. Zdarza im się powtarzać stereotypowe ruchy (np. trzepotanie dłońmi). Mają silną potrzebę stałych rytuałów i niezmienności otoczenia. Dzieci te zwykle nie lubią nowości. Miewają wybiórczą dietę, czasem przybierają nietypowe pozy. Bywają płaczliwe, krzykliwe, czasem bardzo aktywne lub z kolei bierne.
Diagnoza autyzmu
Oczywiście należy pamiętać, że nie każde z wymienionych zachowań musi świadczyć o występowaniu u dziecka zaburzeń ze spektrum autyzmu. Warto sprawdzić, czy niepokojących zachowań jest więcej oraz czy utrzymują się one przez dłuższy czas, a nie są chwilowym pogorszeniem funkcjonowania dziecka. Jeżeli tak się dzieje, warto zwrócić się do specjalisty, tj. psychologa dziecięcego, który przeprowadzi szczegółowy wywiad o rozwoju i zachowaniu dziecka oraz wykona badanie psychologiczne, po którym może skierować na badanie do lekarze psychiatry. Warto również wykonać badania zdrowia somatycznego dziecka, aby wykluczyć inne przyczyny obserwowanych trudności. Zalecane jest badanie wzroku oraz słuchu, badanie neurologiczne, metaboliczne, testy genetyczne, badanie budowy i funkcjonowania mózgu (EEG, MRI, TK). Wszelkie podjęte kroki diagnostyczne mają na celu podjęcie wczesnej interwencji terapeutycznej z dzieckiem, nadającej właściwy kierunek wpierania jego rozwoju, aby wydobyć jego potencjał i wspomóc je w przeżywanych trudnościach. Zazwyczaj wczesne podjęcie terapii z dobrze wykwalifikowanym terapeutą pracującym z dzieckiem oraz uczącym właściwych oddziaływań rodzicielskich jego rodziców przynosi bardzo dobre efekty w postępach terapeutycznych oraz dobrze rokuje na przyszłość.
Bibliografia:
Ewa Pisula, Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia, Gdańsk 2016.